De IJzeren Eeuw

Geschiedenisserie in dertien delen van NTR/VPRO over de negentiende eeuw. Een splinternieuw koninkrijk en geen cent te makken. Zo staat Nederland er voor in 1814. Koning Willem I aan de slag. Zijn natie moet mee met de andere Europese machten. Het land gaat op de schop, wordt klaargemaakt voor een nieuwe tijd. Er komen kanalen, wegen, spoorlijnen. Alleen de vraag, hoe moet dit alles betaald worden? Telkens duikt daarbij op de achtergrond een vrouw op: Johanna Borski, weduwe van een vermogende bankier. Zij is bereid om risico’s te nemen die anderen niet aandurven. Zij leent de koning het geld voor De Nederlandsche Bank. Zij investeert in de ontwikkeling van het spoor waar maar weinigen heil in zien. En ze wordt er steeds rijker mee in tegenstelling tot de natie zelf, die bij het aftreden van Willem I in 1840 een schuldenlast heeft die nooit lijkt te kunnen worden afgelost. Hans Goedkoop praat in deze aflevering onder andere met Frank Elderson, directeur van De Nederlandsche Bank. Verder praat hij met Roel Jansen, financieel journalist, historicus Roland Uittenbogaard en investeerder Marijn Pijnenborg. En hij gaat bij het ministerie van Financiën kijken hoe het koffertje met de Miljoenennota voor de minister wordt klaargemaakt. (LINK)

Nederland, 1818. Bedelaars en dronkaards, weesjes en ontheemde gezinnen ontsieren het straatbeeld. Het prille koninkrijk staat er slecht voor. Een reeks mislukte oogsten heeft een groot deel van de bevolking in de armoede gestort. Wat te doen met al die paupers? Bij gebrek aan een verzorgingsstaat moet het initiatief komen van kerk en welgestelden. Verreweg het meest ambitieuze project om armoede en moreel verval de wereld uit te helpen, is de Maatschappij van Weldadigheid van Johannes van den Bosch. Zijn idee: de armoedzaaiers in afgelegen landbouwkoloniën verheffen tot modelboeren. Het initiatief begint voortvarend. Maar al snel zijn er ook strafkoloniën nodig om de paupers op het rechte pad te krijgen en te houden. De vraag dringt zich op: hoe maakbaar is de mens? We gaan langs de voormalige koloniën in Frederiksoord, Veenhuizen en Ommerschans. Centraal staan Johannes van den Bosch en kolonist Klaas Visser. Sprekers zijn o.a.: de huidige directeur van de Maatschappij Weldadigheid, een nazaat van Klaas Visser, en ex-premier Ruud Lubbers, ook nazaat van een kolonist. (LINK)

Willem Albert Scholten begint in 1850 in Foxhol in Groningen met een fabriekje voor aardappelmeel, in een gebied dat is gedoemd tot armoede. Zijn imperium groeit in 50 jaar uit naar 21 fabrieken, waarvan een tiental over de grens, tot in Pruisen en Rusland aan toe. Voorloper Scholten, de eigenaar van de eerste multinational in Nederland. Een visionair, die alles kreeg waar hij zijn zinnen op zette. Tot de wal het schip keert. In deze aflevering gaat Hans Goedkoop op zoek naar de geschiedenis van Scholten en de vergeten weelde in het Nederlandse noorden. (LINK)

De vrouwenbeweging vindt haar wortels in de 19e eeuw, een eeuw die alles behalve vrouwvriendelijk was. Deze strijd begint niet op de barricades, maar in huiskamers en wordt gevoerd door keurige, vaak ongetrouwde dames uit hogere kringen. Deze werden geacht thuis te zitten en zeker geen betaalde werkzaamheden te verrichten. Betsy Perk is schrijfster maar kan als ongetrouwde juffrouw niet in haar eigen inkomsten voorzien. Ze richt de eerste vrouwentijdschriften op en de vereniging Arbeid Adelt. Ook gaat ze met voordrachtkunstenares Mina Kruseman het land door en geeft lezingen. Ongekende initiatieven die steeds veel weerstand en conflicten oproepen. Maar als Perk zich stil lijkt terug te trekken, is de starre wereld van de vrouw eind 19e eeuw werkelijk in beweging gekomen: de massale Tentoonstelling voor Vrouwenarbeid is het startschot voor de grote verandering die zich in de eeuw daarna verder zal voltrekken. Hans Goedkoop spreekt onder andere met Anna Tijseling, Els Kloek, Karin Bloemen en Dik van der Meulen. (LINK)

De Rotterdamse haven, pijler van de Nederlandse economie, ontstaat in de 19e eeuw. Met dank aan de bijna vergeten zakenman Lodewijk Pincoffs. Hij is het die samen met vriend en bankier Marten Mees de oude elite en gemeente mee weet te krijgen in een unieke publiek-private samenwerking. Hij bouwt de havens van Feijenoord en bruggen en spoorlijnen worden dwars door de oude stad aangelegd. Rotterdam verandert van een slaperige provinciestad in een wereldhaven. Maar het verhaal loopt niet voor iedereen goed af: Pincoffs overspeelt zijn hand en vlucht berooid naar New York, Marten Mees verliest tonnen aan investeringen. De gemeente trekt aan het kortste eind en kan voor een habbekrats de nieuwe havens overnemen en start de voorloper van het Havenbedrijf. Sprekers onder andere: Bram Oosterwijk, Paul van de Laar, Bram Peper en Riek Bakker. En Hans Goedkoop zoekt contact met de Amerikaanse tak van de familie Pincoffs. (LINK)

Bijna iedereen heeft wel eens gehoord van het Sarphatipark en de Sarphatistraat in Amsterdam. Maar bijna niemand weet meer wie Samuel Sarphati was. De arts, die in de 19e eeuw niet kon aanzien dat zijn patiënten stierven door smerig drinkwater en ziektes als cholera. Sarphatie bedenkt de poep- en vuilnisophaaldienst, start een broodfabriek voor de armen in de stad en wil van Amsterdam weer een stad met grandeur en stijl maken. Zo komt hij met een plan voor een echt hotel: het Amstelhotel. In de aflevering vertelt Dominique van der Heyde, parlementair journalist van de NOS over haar voorvader Cornelis Outshoorn die het Amstelhotel ontwierp en wil Wim T. Schippers het majestueuze Paleis voor Volksvlijt – bedacht door Sarpahti – weer terug. Burgemeester Eberhard van der Laan ziet een link tussen Joop van den Ende en Samuel Sarphati. (LINK)

Na eeuwen van onderdrukking krijgt rooms-katholiek Nederland in de loop van de 19e eeuw steeds meer vrijheden terug. Er ontstaat onder de katholieken een hernieuwd zelfvertrouwen. Architect Pierre Cuypers, bekend van het Rijksmuseum en het Amsterdamse Centraal Station, speelt een cruciale rol bij het vormgeven van dat nieuwe zelfbewustzijn. Hij voert, samen met schrijver Alberdingk Thijm, een masterplan uit. Katholiek Nederland komt weer op de kaart te staan, letterlijk door middel van gebouwen. Tot grote weerzin van andersdenkenden. (LINK)

Je kunt het je nauwelijks meer voorstellen, maar aan het eind van de 19e eeuw is Enschede één van de grotere textielsteden. In een rap tempo heeft het zich ontwikkeld van een slome boerengemeenschap tot een swingend mondiaal handelscentrum. Presentator Hans Goedkoop kruipt in de huid van een 19e eeuwse wever. Het blijkt een heftige ervaring, waar hij van in de war raakt. Zijn de textielbaronnen van wie Gerrit Jan van Heek de grootste is, uitbuiters of toch weldoeners? En hoe gaan de achterkleinkinderen nu met de erfenis om? In Hengelo gaat Stork stoommachines fabriceren. Met veel succes. Waarom heeft Stork meer oog voor zijn mensen in de fabriek? In de aflevering is schrijver Jaap Scholten lovend over zijn voorouders. Hij kan zich nu nog druk maken over Gerrit Bennink, de socialist die de Storken “geraffineerde uitzuigers” noemde en voor straf moest brommen.

In de late 19e eeuw voltrekt zich een revolutie op wetenschappelijk gebied. Er worden door Nederlanders ontdekkingen gedaan die voorgoed het inzicht in de wereld om ons heen veranderen. Het gaat over materie en licht, over de evolutie van de mens. De revolutie begint met een nieuw schooltype, bedacht door staatsman Thorbecke. Zijn HBS, ofwel Hogere Burger School moet vanaf 1864 een nieuwe mens voortbrengen, mannen die het land vooruit zullen helpen. Een van die HBSers is Hendrik Lorentz, theoretisch natuurkundige, wiens ideeën de grote inspiratie voor Einstein worden. Tijdgenoot en ook HBS-leerling Eugène Dubois wordt de eerste wetenschapper die op zoek gaat naar de schakel tussen mens en aap, zoals die wordt beschreven door Charles Darwin. Maar waarom zijn de ideeën van Dubois omstreden en die van Lorentz niet? Hans Goedkoop praat in deze aflevering onder meer met de natuurkundigen Robbert Dijkgraaf en Gerard ’t Hooft, zelf winnaar van de Nobelprijs voor natuurkunde. In Indonesië gaan we op zoek naar de vondsten van Eugène Dubois en vertelt paleontoloog John de Vos in Naturalis over de worsteling van Dubois om erkenning te krijgen voor zijn ontdekking van de zogenaamde Javamens. (LINK)

Na Thorbeckes grondwet van 1848 is het Abraham Kuyper die de kleyne luyden een stem geeft. Door een eigen krant op te richten, een eigen school, een eigen universiteit, een eigen partij en kerk. De wereld in het klein. Een grandioos organisator, en uitvinder van een nieuwe politiek die massa’s aan zich weet te binden door politiek leiderschap. Maar zeker niet geliefd bij iedereen. Kuyper krijgt tegenspel van een cartoonist uit Groningen, Albert Hahn die Kuyper op grove wijze neerzet en op zijn manier de massa wil bespelen. (LINK)

Tegen het einde van de 19e eeuw moet het Nederlandse leger in Indië alle zeilen bijzetten in Atjeh, één van de laatste gebieden in de uitgestrekte Indische archipel die het gezag van het gouvernement niet aanvaardt. Dankzij de eerzuchtige en briljante generaal Van Heutsz lukt het uiteindelijk om de Atjehse krijgsheer Toekoe Oemar te verslaan en de Atjehese bevolking te onderwerpen. De Atjeh-oorlog is een vuile oorlog, gruwelijke foto’s getuigen daarvan. Maar dankzij de inzet van het Korps Marechaussee kunnen aan het begin van de 20ste eeuw grote winsten worden gemaakt met het verbouwen van tabak en het winnen van olie. Hans Goedkoop praat in deze aflevering onder meer met de oud-commandant van Bronbeek en Van Heutszkenner Gerard Geerts en ontdekt in Museum Bronbeek het Toekoe Oemar-spel dat eind 19e eeuw heel populair was. Hij speelt dit bordspel in Indonesië met de Atjhese historicus Mawardi Umar die ook uitlegt waarom Atjeh zich zo hevig verzette tegen de Nederlanders. Hans Goedkoop gaat bovendien op zoek naar de allereerste olieput van het gebied, ofwel de geboorte van de Koninklijke Olie en neemt een kijkje bij een van de weinige tabaksplantages die er nog resten in de omgeving van Medan. (LINK)

Aan het einde van de 19e eeuw is er alle reden voor optimisme. Stijgende welvaart, verbetering van de positie van de vrouw, verheffing van de lagere standen. Nederland is in een eeuw tijd onherkenbaar veranderd maar is deze moderne samenleving ook niet te massaal, te technisch en te lawaaierig geworden? Waar blijft de menselijke maat, de innerlijkheid, de moraal? Frederik van Eeden, arts, schrijver en wereldverbeteraar, laat de stad achter zich en begint op het platteland in het Gooi de utopische gemeenschap Walden. Gaat dat lukken of is er niet te ontsnappen aan de vooruitgang? (LINK)